Nagrody czy kary? Jak skutecznie wychowywać dziecko bez manipulacji

Wychowanie dziecka to niełatwe zadanie. Każdy rodzic chce, aby jego dziecko było szczęśliwe, zdrowe i mądre. Chce też, aby jego dziecko zachowywało się dobrze, uczyło się pilnie i współpracowało z innymi. Jak tego osiągnąć? Czy nagradzanie dziecka za pożądane zachowania i karanie za niepożądane jest skutecznym sposobem na kształtowanie jego charakteru i osobowości? Czy nagrody i kary nie są formą manipulacji, która może zaszkodzić rozwojowi i relacji z dzieckiem? W tym artykule postaramy się odpowiedzieć na te pytania i zaproponować alternatywy dla nagradzania, które będą lepiej służyć dziecku i rodzicowi.

Co to jest nagradzanie i dlaczego jest tak popularne?

Nagradzanie to sposób na wyrażenie uznania lub wdzięczności za wykonanie przez kogoś określonego zadania, lub osiągnięcie określonego celu. Nagrody mogą być różne: rzeczowe (np. zabawka, słodycze), pieniężne (np. kieszonkowe, premia), symboliczne (np. dyplom, medal) lub słowne (np. pochwała, komplement). Wiele osób uważa, że nagradzanie jest skutecznym sposobem na zachęcenie dziecka do nauki, porządku lub współpracy. Rodzice często stosują nagrody jako formę motywacji zewnętrznej, czyli takiej, która wynika z oczekiwania na coś w zamian za wykonanie zadania. Rodzice mogą mieć różne motywy do nagradzania dziecka: chcą docenić jego wysiłek, chcą go wesprzeć w trudnych sytuacjach, chcą uniknąć konfliktów lub krytyki, chcą pokazać swoją miłość lub zainteresowanie.

Według niektórych badań nagradzanie może mieć pozytywny wpływ na zachowanie dziecka, jeśli spełnia pewne warunki: jest adekwatne do zadania, jest rzadkie i nieprzewidywalne, jest związane z osiągnięciem celu, a nie z wykonaniem czynności, jest połączone z informacją zwrotną. Na przykład, jeśli chcemy zachęcić dziecko do czytania książek, możemy dać mu nagrodę za przeczytanie określonej liczby stron lub tytułów, a nie za sam fakt wzięcia książki do ręki. Możemy też dać mu nagrodę niespodziankę, a nie obiecywać jej z góry. Możemy też powiedzieć dziecku, co nam się podobało w jego lekturze i jakie wnioski z niej wyciągnęło.

Jakie są wady nagradzania i jak wpływa na dziecko?

Nagradzanie może mieć jednak także negatywne skutki dla rozwoju i relacji z dzieckiem. Oto niektóre z nich:

• Utrata motywacji wewnętrznej. Dziecko, które jest nagradzane za wykonanie zadania, może stracić zainteresowanie tym zadaniem i robić je tylko dla nagrody. Nagrody mogą zastąpić naturalną ciekawość i radość z uczenia się. Dziecko może też przestać podejmować wyzwania i ryzyko, ponieważ będzie bało się nie otrzymać nagrody lub zawieść rodzica.
• Obniżenie samooceny. Dziecko, które jest chwalone za swoje osiągnięcia lub talenty, może uzależnić swoją wartość od opinii innych. Może też porównywać się z innymi i czuć się gorsze lub lepsze od nich. Dziecko może też mieć trudności w radzeniu sobie z porażkami lub krytyką, ponieważ będzie odbierało je jako zagrożenie dla swojej reputacji lub nagrody. Może to prowadzić do depresji. 
• Uzależnienie od nagród. Dziecko, które jest często nagradzane za swoje zachowanie, może stać się roszczeniowe i wymagające. Może też oczekiwać coraz większych lub lepszych prezentów za to samo zachowanie. Dziecko może też manipulować rodzicami lub innymi osobami, aby uzyskać nagrodę lub uniknąć kary.
• Ograniczenie kreatywności. Dziecko, które jest nagradzane za wykonanie zadania według określonych kryteriów lub instrukcji, może nie rozwijać swojej kreatywności i innowacyjności. Może też nie szukać własnych rozwiązań czy pomysłów, ponieważ będzie bało się odbiegać od oczekiwań rodzica lub nauczyciela.
• Rywalizacja. Dziecko, które jest nagradzane za swoje wyniki w porównaniu z innymi dziećmi, może rozwijać postawę rywalizacyjną i konkurencyjną. Może też unikać współpracy i dzielenia się z innymi. Dziecko może też odczuwać zazdrość lub nienawiść do tych, którzy dostają lepsze nagrody lub pochwały.
• Manipulacja. Dziecko, które jest nagradzane za to, że spełnia oczekiwania rodzica lub nauczyciela, może nie rozwijać swojej autonomii i indywidualności. Może też nie wyrażać swoich uczuć czy potrzeb, ponieważ będzie bało się stracić nagrodę lub miłość. Dziecko może też uczyć się fałszować swoje zachowanie lub emocje, aby dostosować się do sytuacji.
• Warunkowa miłość. Dziecko, które jest nagradzane za to, że jest posłuszne i grzeczne, może nie odczuwać bezwarunkowej miłości ze strony rodzica. Może też myśleć, że miłość trzeba sobie zasłużyć lub kupić. Dziecko może też bać się popełnić błąd lub sprzeciwić się rodzicowi, ponieważ będzie obawiało się utraty jego akceptacji lub aprobaty.

Jak mądrze nagradzać dziecko bez szkodzenia jego rozwojowi i relacji?

Zamiast nagradzać dziecko za jego zachowanie lub osiągnięcia, możemy spróbować zastosować alternatywy dla nagradzania, które będą lepiej służyć dziecku i rodzicowi. Wymieniamy i omawiamy takie zagadnienia jak: motywacja wewnętrzna, samoocena oparta na kompetencji, informacja zwrotna, współpraca, akceptacja, bezwarunkowa miłość, autonomia.

Motywacja wewnętrzna

Zamiast nakłaniać dziecko do wykonania zadania za pomocą nagrody, możemy spróbować zrozumieć, co je interesuje i co sprawia mu przyjemność. Możemy też pomóc dziecku znaleźć sens i cel w tym, co robi. Możemy też zachęcać dziecko do podejmowania wyzwań i ryzyka, pokazując mu, że warto się uczyć z własnych błędów i sukcesów.

Na przykład, jeśli chcemy zachęcić dziecko do rysowania, możemy zauważyć, jak się stara i jak się rozwija. Możemy też zapytać dziecko, co mu się podoba w swoim rysunku i co chciałoby poprawić. Możemy też powiedzieć dziecku, że podziwiamy jego kreatywność i wyobraźnię.

Informacja zwrotna

Zamiast pochwalać dziecko za to, że spełniło nasze oczekiwania, możemy spróbować dać mu konstruktywną informację zwrotną na temat tego, co zrobiło dobrze i co może poprawić. Możemy też zachęcać dziecko do samodzielnego oceniania swojej pracy i proszenia o feedback od innych. Możemy też pytać dziecko o jego opinie i uczucia na temat tego, co robi.

Na przykład, jeśli chcemy zachęcić dziecko do pisania, możemy skupić się na treści i formie jego tekstu. Możemy też podkreślić, co nam się spodobało i co nas zaskoczyło. Możemy też zasugerować, co można by dodać lub zmienić. Możemy też poprosić dziecko, aby pokazało swój tekst komuś innemu i poprosiło o opinię.

Współpraca

Zamiast narzucać dziecku nasze reguły i zadania, możemy spróbować wspólnie ustalać cele i plany działania. Możemy też dzielić się z dzieckiem odpowiedzialnością za wykonanie zadania i szukać wspólnych rozwiązań problemów. Możemy też wspierać dziecko w trudnych sytuacjach i dzielić się z nim radością z osiągnięcia celu.

Na przykład, jeśli chcemy zachęcić dziecko do sprzątania pokoju, możemy zaproponować mu, abyśmy to zrobili razem. Możemy też pozwolić dziecku wybrać sposób i kolejność sprzątania. Możemy też pomóc dziecku w znalezieniu miejsca na jego rzeczy i poradzić mu, jak utrzymać porządek. Możemy też pochwalić dziecko za jego wkład i podziękować mu za pomoc.